Transodra Online
Znajdziesz nas na Facebooku
„Gazeta Chojeńska” numer 44 z dnia 29.10.2013

Prezentujemy tu wybrane teksty z każdego numeru.
Wszystkie artykuły i informacje znajdują się w wydaniu papierowym.
Mamy liderkę Pomorza
Budżet obywatelski podzielony
Skąd brać uczniów?
Szelążek za Konarskiego i Terebeckiego
Zwycięski Sinatra z Budzynia
Chojeńskie podatki
Burmistrz może kupić mieszkanie
Salus chce budować przychodnię
O dziejach Czartoryi
Wielka Grabież w Dolinie Miłości
Listy po referendum w Chojnie
Sport

O dziejach Czartoryi

Choć na pierwszy rzut oka współczesna nazwa wsi Czartoryja może budzić diaboliczne skojarzenia, to jednak z czartem niewiele ma – na szczęście – wspólnego. Kiedy po II wojnie światowej ustalano na tzw. ziemiach odzyskanych polskie nazwy miejscowości, wzmiankowane w źródłach z 1260 roku uroczysko Zartoren skojarzono z tą właśnie miejscowością. W świetle nowszych wyników badań okazało się jednak, że trop ten nie był trafny. Dodatkowo o niepewności ówczesnych ustaleń świadczyć może to, iż przez pierwsze powojenne lata wieś nosiła nazwę Wagrów. Problem z identyfikacją Czartoryi w średniowiecznych źródłach mieli również niemieccy badacze przedwojenni, kiedy usiłowali łączyć ją z zaginioną osadą Conradsdorp (wsią Konrada), wymienioną w dokumencie z 1337 roku. I ten trop okazał się błędny.

Rzeźby przedstawiające Marię z Dzieciątkiem, św. Katarzynę i św. Annę Samotrzecią
Otóż stwierdzić można z całą pewnością, że od swego zarania aż do 1945 roku wieś nazywała się Wedel. Nazwę tę zawdzięczała wielkiemu pomorsko-brandenburskiemu rodowi rycerskiemu. Jego przedstawiciel – być może założyciel osady – Kerstian von Wedel wystawił w 1386 r. dokument, w którym miejscowość została wymieniona po raz pierwszy. Następnie słyszymy o Czartoryi dopiero po prawie stu latach, kiedy to popadający w coraz większe długi ród postanowił ją sprzedać. Nabywcą był bogacący się i rozkwitający wówczas chojeński klasztor augustianów. Pamiątkami z tego okresu są znajdujące się do dziś w czartoryjskim kościele zabytki sztuki sakralnej. Kiedy wraz z wprowadzaną w latach 30. XVI wieku reformacją nadszedł kres chojeńskiego klasztoru, wieś stała się własnością państwową. Przez niemal pół wieku pozostawała pod zarządem różnych urzędników dworskich, by w końcu stać się jednym z folwarków, wchodzących w skład utworzonej w Cedyni domeny elektoralnej (był to swego rodzaju kompleks dóbr państwowych).

Duże spustoszenia, które dotknęły cały kraj w czasie wojny trzydziestoletniej (1618-1648), nie ominęły również Czartoryi. Informacje o szkodach wyrządzonych przez stacjonujące w pobliżu armie można uzyskać z księgi rachunkowej, prowadzonej od początku XVII wieku w czartoryjskim kościele (zabytek ten uległ zniszczeniu, jednakże dysponujemy opublikowanym opisem jego treści). W 1630 r. zjawili się we wsi żołnierze armii cesarskiej i splądrowali przechowywane w spichrzach zboże oraz złupili kasę kościelną. Straty były tym bardziej dotkliwe, że zabrakło ziarna na zasiew, więc w następnych latach pola leżały odłogiem. Wieś wyniszczały ponadto kontrybucje, głód i zarazy, tak że liczba ludności zmalała prawie o połowę. Powrót do stanu sprzed wojny był mozolny – dopiero od roku 1658 zaczęły pojawiać się w rzeczonej księdze rachunkowej regularne wpisy świadczące o pewnej stabilizacji. W 1718 r. zbudowano w Czartoryi młyn wodny, którego relikty zachowały się nieopodal wjazdu do wsi od strony Chojny. Młyn musiał działać prężnie, gdyż obsługiwał również inne wsie – Jelenin i Godków. Na początku XIX wieku zlikwidowano domenę elektoralną w Cedyni, a Czartoryję przekształcono w dobra rycerskie. Ich właścicielem nieprzerwanie do 1945 r. była osiadła w Brwicach rodzina szlachecka von Tresckow. Choć Czartoryja nie była nigdy dużą wsią – w 1929 roku liczyła 141 mieszkańców – to posiadała własną szkołę i gospodę.

Spośród znajdujących się w Czartoryi zabytków architektury na uwagę zasługuje neogotycki kościół. Prosta salowa budowla utrzymana w protestanckim duchu skromności jest relatywnie młoda, ponieważ wzniesiono ją w 1883 roku. Z zachowanego wyposażenia świątyni szczególnie cenne z punktu widzenia historii sztuki są dwa dzieła o metryce średniowiecznej. Jednym z nich jest grupa trzech rzeźb drewnianych przedstawiających Marię z Dzieciątkiem, św. Katarzynę oraz św. Annę Samotrzecią. Figury te wyszły spod ręki jednego artysty, o czym świadczą charakterystyczne detale dostrzegalne w każdej z nich – nienaturalnie wysokie czoła, długie szyje, małe okrągłe podbródki oraz kosmyki włosów przedstawione w formie półksiężycowatych linii. Dzieło datowane jest na lata 1510-1520. Drugim zabytkiem, któremu należy bliżej się przyjrzeć jest dzwon ze spiżu znajdujący się w wieży kościoła. Ozdobiono go inskrypcją pisaną gotycką minuskułą, stanowiącą cytat z Ewangelii św. Łukasza: „Ave Maria gracia plena Dominus tecum” (tłum. „Bądź pozdrowiona, Mario łaski pełna, Pan z tobą”). Na dzwonie znajduje się ponadto gmerk ludwisarza. Stwierdzono, że obiekt pochodzi z warsztatu brandenburskiego mistrza Mertena Jacoba i odlany został ok. roku 1500. Omawiane zabytki z pewnością należały pierwotnie do starszej świątyni, która znajdowała się nieco na południe od obecnego kościoła. Niestety, nie posiadamy bliższych informacji na jej temat. Biorąc pod uwagę chronologię najstarszych elementów wyposażenia, można jednak przyjąć, że obiekt ów został wzniesiony pod zarządem chojeńskich augustianów. Wracając do obecnego kościoła, warto zaznaczyć, że do 1945 r. wyposażony był także w organy, zbudowane przez szczecińskiego organmistrza Barnima Grüneberga oraz w drugi dzwon, odlany w 1895 r. w szczecińskim warsztacie C. Voßa.

Na koniec warto wspomnieć o niezwykle ciekawych informacjach, jakich dostarcza mapa okolic Czartoryi z 1771 r. Odnaleźć na niej można wiele dawno już zapomnianych nazw topograficznych, które mogą być cennymi wskazówkami przy badaniu dziejów wsi. Niektóre z nich mają być może proweniencję średniowieczną. Nazwy takie jak Heilige Wiese (Święta Łąka) lub Predigers Land (Ziemia Kaznodziei) pochodzą zapewne jeszcze z okresu, gdy wieś należała do klasztoru augustianów. Określenie wzgórza znajdującego się przy wjeździe do wsi (tzw. piaskownica) jako Weinberg, dowodzić może istnienia w tym miejscu winnicy, użytkowanej przez mnichów. Z kolei wzgórze, na którym znajduje się obecnie osiedle bloków mieszkalnych, nosi zaskakującą nazwę Stadtberg – Wzgórze Miejskie. Najbardziej zaś interesujące jest określenie wzniesienia nieopodal kościoła jako Schlop-berg. Słowo „Schlop” budzi niewątpliwie skojarzenia ze słowem „Schloss” – zamek. Być może w miejscu tym znajdowała się niegdyś siedziba rycerzy von Wedel?...
Michał Gierke


Ważniejsza literatura: „Die Kunstdenkmäler der Provinz Brandenburg”, Bd. 7: Kreis Königsberg (Neumark), H. 3: Die nördlichen Orte, bearb. v. W. Hoppe, G. Voß, Berlin 1928, s. 280-281. J. Lichterfeld - Das Wedeller Kirchenrechnungsbuch vom Jahre 1601, „Die Neumark. Mitteilungen des Vereins für Geschichte der Neumark”, Jg. 3, Nr 10, s. 165-167. M. Majewski, M. Tureczek - „Merten Jacob – ludwisarz pogranicza polsko-brandenbursko-pomorskiego przełomu XV i XVI wieku”, [w:] „Ziemia Międzyrzecka. Śladami historii” - red. B. Mykietów, M. Tureczek, Międzyrzecz - Zielona Góra 2005, s. 115. E. Rymar - „Reslawizacja nazw miejscowości na obszarze ziemi chojeńskiej i mieszkowickiej w latach 1945-1947” - „Przegląd Zachodniopomorski”, R. XI (XL), z. 3, s. 256.

Dziękuję dr. Radosławowi Skryckiemu za udostępnienie omówionej w artykule mapy

do góry
2020 ©  Gazeta Chojeńska